Νίκος Σκαλκώτας

H τελευταία ανάρτηση αυτής της χρονιάς αφορά σε μία "πραγματικά μεγάλη μουσική φυσιογνωμία του τόπου μας" όπως είπε γι' αυτόν ο Μάνος Χατζηδάκις, τον Νίκο Σκαλκώτα (1904-1949). Ένας σπουδαίος Έλληνας συνθέτης, που αναγνωρίστηκε πολύ μετά το θάνατό του.

Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου του 1904. Καταγόταν από την Τήνο. Τα μέλη της οικογένειάς του είχαν παράδοση στη μουσική. Προερχόταν από οικογένεια μουσικών με το επίθετο Σκαλκώτος. Ο πατέρας του Αλέκος, φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας άλλαξε το επίθετο της οικογένειάς του σε Σκαλκώτας χάριν ευφωνίας. Πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1920 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση "Χρυσό Μετάλλιο".

Το 1921 έφυγε για σπουδές στο Βερολίνο έχοντας εξασφαλίσει σειρά υποτροφιών. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό "Νουμάς". Στα 19 του συνθέτει τα πρώτα του έργα, στα 20 θεωρεί ότι η σύνθεση είναι ο προορισμός του και αποφασίζει να σταματήσει τις περαιτέρω σπουδές για να αφιερωθεί σ' αυτήν. Εικάζεται ότι αν συνέχιζε να παίζει βιολί πιθανότατα θα γινόταν ένας από τους σημαντικότερους σολίστ του αιώνα! Δάσκαλοί του στη σύνθεση ήταν οι Κουρτ Βάιλ, Φίλιπ Γιάρναχ και ο "πάπας της πρωτοπορίας" Άρνολντ Σέμπεργκ, ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Έκανε χρήση του δωδεκαφθογγικού συστήματος προσαρμόζοντάς το σε μία εντελώς δική του εκδοχή, όπως π.χ. με τη συνύπαρξη πολλών σειρών αντί μίας και μονής. Στο έργο του υπάρχει ένα πολυσύνθετο σύστημα κανόνων, συνήθως πολύ πιο προχωρημένο απ' ότι χρησιμοποιούν άλλοι συνθέτες. Ήταν ένας ανορθόδοξος δωδεκαφθογγιστής ο οποίος είχε ιδέες "περισσότερο κατακόρυφες (κάθετες) παρά οριζόντιες". Τολμούσε να αναμαμειγνύει τη λόγια τέχνη με χυδαία στυλ (κατά τους επικριτές του) όπως jazz. Πάντως ο Schoenberg πάντοτε τον στήριζε, τον πρότεινε για υποτροφίες και τον θεωρούσε "γεννημένο συνθέτη". Ο Σκαλκώτας δεν χρησιμοποιεί την λύση των clusters. Δίνει σημασία σε κάθε νότα που απαρτίζει μία συγχορδία. Επιπλέον, μία από τις εντελώς προσωπικές ενορχηστρωτικές τεχνικές του, αφορά την ικανότητά του να δημιουργεί "πολλαπλασιαστικές εντυπώσεις". Αυτό σημαίνει ότι ο ακροατής έχει την ψευδαίσθηση ότι υπάρχουν περισσότερα από δύο όργανα.

Κατά τα χρόνια των σπουδών του από τις πιο στενές παρέες του ήταν ο Δημήτρης Μητρόπουλος και ο Γιάννης Κωνσταντινίδης ο οποίος και συμμετείχε στην αρχική "Επιτροπή Σκαλκώτα" ως μέλος της επιτροπής που είχε αναλάβει την επιμέλεια των καταλοίπων και γενικώς του έργου του, μετά το θάνατό του.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα. Το Μάιο του 1933 έφυγε εσπευσμένα από το Βερολίνο, ίσως λόγω της πολιτικής κατάστασης η οποία ανάγκαζε πολλούς να φεύγουν έτσι. Άφησε πίσω όλα του τα έργα μάλλον σκόπευε να επιστρέψει. Δεν μπόρεσε όμως να ανανεώσει το διαβατήριό του μη έχοντας υπηρετήσει τη θητεία του. Τα περισσότερα από τα χειρόγραφα που έμειναν στη Γερμανία καταστράφηκαν, κάποια βρέθηκαν μετά τον πόλεμο στο παλαιοπωλείο Ohmann. Το 1931 , μια έντονη συναισθηματική κρίση προκάλεσε το χωρισμό του με την Γερμανίδα σύντροφό του, τη βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, την Άρτεμη και ένα βρέφος που πέθανε στη γέννα. Ακολούθησε η δημιουργική κρίση, που κράτησε έως το 1935. 'Όταν επέστρεψε στην Αθήνα αντιμετώπισε τον φθόνο και την καχυποψία του μουσικού κυκλώματος παρότι ήταν γνωστή η αξία του. Στα μουσικά πράγματα της χώρας κυριαρχούσαν άνθρωποι συντηρητικών αντιλήψεων, που σχετίζονταν με τη λεγόμενη "Εθνική Σχολή" και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κατανοήσουν τις νέες μουσικές προτάσεις του Σκαλκώτα.

Όλες οι πόρτες ήταν κλειστές. Για να ζήσει δέχεται να παίξει βιολί σε ένα από τα τελευταία αναλόγια της Κρατικής ορχήστρας και αργότερα στις Ορχήστρες της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας, παρά την αναμφισβήτητη αξία του ως βιολονίστα. Ως αντίδοτο άρχισε να συνθέτει πυρετωδώς από το 1935 και ως το 1945, είχε γράψει πάνω από 100 έργα. Κλεισμένος στον δικό του κόσμο και αποκομμένος εντελώς από τις ευρωπαϊκές τάσεις ανέπτυξε το δικό του εντελώς προσωπικό ύφος.

Οι συνάδελφοί του ισχυρίζονταν ότι έγραφε ακαταλαβίστικη μουσική, που ήταν αντίθετη με τους κανόνες που διδάσκονταν στα ωδεία και διέδιδαν πως. . . ."είναι τρελός! Για να γράφει τέτοια μουσική δεν μπορεί παρά να είναι τρελός! ''. Όταν ήταν στην Κρατική Ορχήστρα γνωρίστηκε με τον Τζων Παπαδόπουλο, εξαίρετο βιολιστή και συμμαθητή του Shostakovich στο Λένινγκραντ. Από τα πρώτα πράγματα που του είπε ο Σκαλκώτας ήταν μία φιλική συμβουλή: "Πρόσεχε να μην καταλάβουν ότι είσαι καλός, γιατί θα σε βγάλουν κι εσένα τρελό".

Γερμανικά περιοδικά έγραψαν: "Ο Σκαλκώτας είναι ένας εξαιρετικά προικισμένος μουσικός, ο οποίος αδιαφορώντας για τον γύρω κόσμο προχωρεί στον καλλιτεχνικό του δρόμο και τον βρίσκει. Για λίγους σύγχρονους συνθέτες μπορεί να λεχθεί το "πρέπει να γραφεί ακριβώς έτσι όπως πρέπει". Και είναι ένας από αυτούς. Ανήκει σ' εκείνους που, όπως έγραψε ο Nietzsche, οφείλουν στο δάσκαλό τους το ότι δεν παρέμειναν μαθητές. Πρόκειται για μία μεγαλοφυΐα". Όταν αυτά γράφονται από μουσικοκριτικούς όπως ο Hans Keller, τότε αποκτούν ιδιάζουσα βαρύτητα. 

Δεν βρέθηκαν πουθενά σκίτσα, πρώτες γραφές ή πρόχειρα σχεδιαγράμματα έργων του. Πιθανή εξήγηση: Το χειρόγραφο του κάθε έργου ήταν οριστικό, χωρίς διαγραφές, ενδοιασμούς, αλλαγές. Η κάθε σύνθεση, έτοιμη μέσα στη φαντασία του, δεν είχε παρά να "αντιγραφεί" στο καθαρό. Μπορούσε να επεξεργάζεται νοερώς. Αυτός και ο Mozart! Ίσως και ελάχιστοι ακόμη. . .

Στατιστικές παρατηρήσεις του Γ.Γ.Παπαϊωάννου:"Το εικαζόμενο σύνολο των 170 έργων του αντιπροσωπεύει 571 μέρη έργων ή 6.500 σελίδες ή περίπου 60.000 μέτρα. Αυτοί οι αριθμοί επιβεβαιώνουν ότι το έργο του Σκαλκώτα υπερβαίνει σε έκταση το άθροισμα της εργογραφίας των τριών μεγάλων βιενέζων, Schoenberg, Webern, Berg. Εντυπωσιακό αν αναλογιστούμε ότι είχε στη διάθεσή του μόνο 25 χρόνια δημιουργικής σταδιοδρομίας, ενώ οι τρεις βιενέζοι συνολικά 120 χρόνια, δηλαδή το πενταπλάσιο. Επίσης συνολικά πλησιάζει σε όγκο το έργο των μεγάλων κλασικών. Οι 6.500 σελίδες παρτιτούρας του Ν.Σ. μπορούν να συγκριθούν με τις 7.700 σελίδες του Μπετόβεν".

Προικισμένος με ασυνήθιστες και σπάνιες ικανότητες: Απόλυτη ακοή, τέλεια μνήμη, φαντασία, οργάνωση και επεξεργασία υλικού νοερώς, ως και στην τελευταία λεπτομέρεια, πριν το έργο καταγραφεί στα πεντάγραμμα. Παρ' όλα αυτά πίστευε, όπως κι ο J.S.Bach, ότι η συστηματική εργασία είναι σημαντικότερη από το ταλέντο. Έλεγε, "Ο συνθέτης πρέπει να γράφει πολύ, πάρα πολύ, ελέγχοντας συνεχώς με αυτοκριτική το κάθε βήμα του. Μόνον έτσι μπορεί να πετύχει κάτι αξιόλογο, κι αυτή είναι η σύστασή μου προς τους νέους συνθέτες".

Έργα του οι πασίγνωστοι "36 Ελληνικοί χοροί" που γνώρισαν την πρώτη τους ολοκληρωμένη εκτέλεση μόλις το 1988, η "θάλασσα", οι "κλούβες" που το έγραψε φυλακισμένος επί κατοχής από τους κατακτητές, η "Επιστροφή του Οδυσσέα", το μνημειώδες έργο "32 κομμάτια για πιάνο" που γράφτηκε σε δύο μήνες το καλοκαίρι του 1940 ενώ και άλλα έργα του έχουν την ίδια ακριβώς ημερομηνία! το "Παραμυθόδραμα", την "Κλασική συμφωνία", Κοντσέρτα, μουσική δωματίου κ.α.
 

Το 1946 παντρεύτηκε την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή κι ένα χρόνο μετά ήρθε στη ζωή ο γιος τους Αλέκος, που διακρίθηκε ως ζωγράφος. Ο δεύτερος γιος του που τον γνωρίζουμε ως πρωταθλητή Ελλάδας στο σκάκι, γεννήθηκε δύο μέρες μετά τον ξαφνικό θάνατό του.
Λίγες μέρες πριν συμβεί το μοιραίο, αισθανόμενος επίμονες ενοχλήσεις, είχε πάει μέχρι τα ιατρεία του ΙΚΑ για να δει κάποιον γνωστό του γιατρό. Ήταν μεγάλη η ουρά των ασθενών στους προθαλάμους. Αυτό αποθάρρυνε το συνθέτη ο οποίος πήγε να φύγει. Στην πόρτα συνάντησε το γνωστό γιατρό που του πρότεινε να παρακάμψει την ουρά και να μπει από την πλαϊνή πόρτα. Αξιοπρεπώς ο Σκαλκώτας αρνήθηκε, λέγοντάς του πως θα ξαναπεράσει μία άλλη φορά. . . Ευγενικά αμελής ή αμελώς ευγενής; Δεν γνωρίζουμε αν ξαναπέρασε.

Νύχτα της 18ης προς 19ης Σεπτεμβρίου του 1949. Πόνοι αφόρητοι στη κοιλιά. Περισφιγμένη κήλη. Άμεση χειρουργική επέμβαση. Καταλήγει τρεις ώρες μετά. Πιστεύουμε σήμερα ότι δεν είχε δείξει αδιαφορία στο θέμα της υγείας του, αλλά μάλλον υποτίμησε τη σοβαρότητα της καταστάσεως, λόγω εσφαλμένης διάγνωσης του γιατρού. Η κήλη είναι από αυτά που λένε "γελοία" αιτία θανάτου. Να όμως . . . .

Κατά τη διάρκεια της 45χρονης ζωής του ο Σκαλκώτας παρέμεινε κατ' ουσίαν "άγνωστος, ανεκτέλεστος και ανέκδοτος". Ακόμα και σήμερα υπάρχουν μέτριοι μουσικοί που δυσανασχετούν όταν πρόκειται να εκτελέσουν τις υψηλών απαιτήσεων πάρτες του. Πόσο μάλλον πριν μισό αιώνα . . .

Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του ήλθε η διεθνής αναγνώριση. Ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Νίκο Σκαλκώτα από το Konzertaus του Βερολίνου καθώς και το πρώτο διεθνές επιστημονικό μουσικολογικό συνέδριο για το έργο του, στο πλαίσιο του εορτασμού της χιλιετίας, έφεραν το όνομα του μεγάλου συνθέτη στο παγκόσμιο προσκήνιο. Ακολούθησε η Πλήρης Έκδοση Σκαλκώτα με τη δισκογράφηση των συνθέσεών του. Ο διεθνής τύπος κάνει λόγο για "τον Μεγάλο Έλληνα" σήμερα θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ου αιώνα. 

Για όποιον θέλει να ακούσει κάποια από τα γνωστά έργα του:

http://www.youtube.com/watch?v=tXQvkwPL1x4&feature=related
http://www.youtube.com/watch?v=pyKyt7vf7fo&NR=1